Η λατρεία του θεού Διονύσου στη Σκύρο

 Ο θεός Διόνυσος ο πολυλατρεμένος θεός στη Σκύρο

 

Ο θεός Διόνυσος ίσως ήταν ένας από τους πιο πολυλατρεμένους θεούς στη Σκύρο. Άλλωστε ο αρχαιότερος βασιλιάς της Σκύρου και ιδρυτής της, ο Ενυεύς^[1], ήταν γιός του Διονύσου και της Αριάδνης. Ήταν φυσικό λοιπόν να υπήρξε μεγάλη λατρεία του θεού Διονύσου, αφού ένας από τους απογόνους του ήταν βασιλιάς του Νησιού.

Ο Ναός του τοποθετείται στη Μονή Αγίου Γεωργίου, στην τοποθεσία Προβακάς (προ του Βάκχου), ονομασία που σχετίζεται  με το θεό Βάκχο δηλ. τον Διόνυσο. Πιθανώς το κρασί που προσφέρεται στο πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου να αποτελεί συνέχεια του Διονυσιακού εθίμου^[2]. Θραύσματα αρχαίων πλακών, που βρίσκονται στο κάστρο μαρτυρούν την ύπαρξη αρχαίου ναού.

Ο Ιταλός ποιητής Μεταστάσιος^[3], στο έργο του «ο Αχιλλεύς εν Σκύρω»^[4], αναφέρει ότι στο νησί υπήρχε μεγαλοπρεπής ναός του Βάκχου^[5].

Σε μετάφραση του έργου του η αναφορά στο Ναό του Βάκχου λέει:

«Ένας Ναός μεγαλοπρεπής, αφιερωμένος στο θεό Βάκχο, στον οποίο Ναό κατεβαίνουν με δύο μεγάλες σκάλες και είναι περικυκλωμένος από καμάρες διέξοδοι από τα δύο πλάγια μέρη, οι οποίες καμάρες σχηματίζουν μια μεγάλη πεδιάδα, μεταξύ των διαστημάτων, όπου μια κολόνα απέχει της άλλης των καμαρών. Από το πλάι φαίνεται δάσος, το οποίο είναι αφιερωμένο στους Θεούς και από το άλλο Δόλοπες της Σκύρου. Η πεδιάδα είναι γεμάτη από εκείνους, όπου περιτριγυρίζουν την εορτή του Βάκχου, οι οποίοι με κάθε όργανο τραγουδούν τον χορό εις έπαινο και δόξα του Θεού Βάκχου»

Ο Παυσανίας^[6] αναφέρει για τη Σκύρο, πως κυριεύτηκε από τον Αχιλλέα, άποψη διαφορετική από εκείνους, που κάνουν λόγο για μια παραμονή του Αχιλλέα στο παλάτι του Λυκομήδη, μαζί με τις κόρες του, ντυμένος με γυναικεία ρούχα, πράγμα που το απεικόνισε και ο Πολύγνωτος^[7].

Την παραμονή του Αχιλλέα στην αυλή του Λυκομήδη στη Σκύρο μεταμφιεσμένο σε κορίτσι μάς μεταφέρει η μετα-Ομηρική (αλλά δημοφιλής) εκδοχή του μύθου, σύμφωνα με την οποία ο μάντης Κάλχας δήλωσε ότι οι Έλληνες δεν θα μπορούσαν να νικήσουν, δίχως τη βοήθεια του Αχιλλέα. Όμως η μητέρα του, η Θέτιδα, ήξερε ότι η μοίρα του ήταν να πεθάνει, αν πήγαινε στην Τροία. Έτσι τον έκρυψε στην αυλή του Λυκομήδη στη Σκύρο, μεταμφιεσμένο σε κορίτσι. Η άποψη του Παυσανία μοιάζει πιο ρεαλιστική  και είναι πιο πειστική, σύμφωνα με τη λογική σκέψη. Ο γενναίος ήρωας Αχιλλέας δε θα μπορούσε να βρίσκεται στην αυλή του Λυκομήδη, μεταμφιεσμένος σε κορίτσι, προκειμένου να αποφύγει τον πόλεμο.

Ο Otto Gruppe αναζήτησε την απάντηση στο μύθο ανάμεσα στη λατρεία του Διονύσου και του μύθου του Αχιλλέα^[8]. Η γυναικεία μεταμφίεση του Αχιλλέα και η ανατροφή του στη Σκύρο πηγάζει από τη μυθική παράδοση του τόπου. Ο Διόνυσος^[9] ανατράφηκε με γυναικεία ενδυμασία^[10]. Οι άντρες, σε μερικές περιστάσεις, κατά τα Διονύσια φορούσαν γυναικεία ρούχα και μάσκες στο πρόσωπο. Άλλωστε ο θεός Διόνυσος ήταν ο θεός των μεταμορφώσεων και των μασκαρεμάτων.

Με την κήρυξη του πολέμου της Τροίας ο Αχιλλέας βρισκόταν στη Σκύρο συμμετέχοντας στις Διονυσιακές γιορτές^[11], οι οποίες ήταν  συνυφασμένες με τη χαρά, το κρασί, το γλέντι, τον έρωτα. Ήταν γιορτές με θορυβώδεις πομπές και εκστατικούς χορούς. Οι συμμετέχοντες τραγουδούσαν μεθυσμένοι και αντάλλασσαν μεταξύ τους άσεμνα σχόλια, αφού η σάτιρα ακόμα και σε βάρος των θρησκευτικών και πολιτικών αρχών επιτρέπονταν. Δεν είναι τυχαίο μάλιστα ότι χαρακτηριστικό στοιχείο της πομπής αποτελούσε ο φαλλός, ο οποίος συμβόλιζε τη γονιμότητα και τη δύναμη της δημιουργίας. Πολλές φορές λοιδορούσαν γνωστούς και αγνώστους πάνω από τα κάρα τους, τα λεγόμενα «σκώμματα εξ αμάξης»^[12].

Οι σημερινές γιορτές της αποκριάς στη Σκύρο μπορεί να θεωρηθούν κατάλοιπο των Διονυσιακών εορτών. Παρ’ όλο που ο Χριστιανισμός δεν τις αναγνωρίζει ως εορτή, οι Χριστιανοί τις διατήρησαν και ενσωμάτωσαν σε αυτές πολλά στοιχεία της Διονυσιακής λατρείας, δηλαδή τις μεταμφιέσεις, τις μάσκες, τα ξέφρενα γλέντια, την κρασοκατάνυξη, τα σκωπτικά τραγούδια, τον φαλλό και τις αναφορές στην ερωτική πράξη.

Ο Οδυσσέας, όταν έμαθε πού βρισκόταν ο Αχιλλέας, έφτασε στη Σκύρο, μαζί με τον παιδικό του φίλο, τον Πάτροκλο και το δάσκαλο του, τον Φοίνικα^[13]. Ήταν απαγορευτικό, τιμωρούνταν με ποινή θανάτου, να βγάζουν τη μάσκα από τους μεταμφιεσμένους, κάτι παρόμοιο με αυτό που συμβαίνει και στις σημερινές Απόκριες, που απαγορεύεται κάποιος να βγάλει τη μάσκα του «Γέρου»^[14]. Η μάσκα έκρυβε την αληθινή τους ταυτότητα.

Θραύσματα κιόνων στο Ναό της Αγίας Βαρβάρας στα Κουρβλιά-Μισόχωρα

Ο πανούργος Οδυσσέας έπρεπε να βρει τρόπο να τον ανακαλύψει, χωρίς να του βγάλει τη μάσκα. Πρώτα έβγαλε πανέρια με πολεμικά όπλα (ξιφίδια κτλ.) και διάφορα παιχνίδια και κούκλες. Ύστερα διέταξε να σαλπίσουν γιατί δήθεν υπήρχε επίθεση πειρατών, δημιουργώντας σκηνικό πολέμου. «Οδυσσεύς δε, μηνυθέντα παρά Λυκομήδει, ζητών Αχιλλέα, σάλπιγγι χρησάμενος, εύρε και τούτον τον τρόπο εις Τροίαν ήλθε συνείπετο δὲ αυτώ Φοίνιξ ὁ Αμύντορος.»^[15].

Ο Αχιλλέας, μπροστά σ’ αυτό το σκηνικό,  έβγαλε τη μάσκα του και έτρεξε να πάρει τα όπλα. Έτσι, προδόθηκε μόνος του.

Τη λατρεία του θεού Διονύσου στη Σκύρο, είναι πιθανόν, να μαρτυρούν τοποθεσίες, που υποθέτουμε ότι προέρχονται από διάφορες επωνυμίες του θεού Διονύσου. Ο Κρήσιος Διόνυσος να έδωσε το όνομα στο αρχαίο Κρήσιον (σημερινή Καλαμίτσα). Όπως πάλι η τοποθεσία Ληνώ έλαβε το όνομά της από τον  Ληναίο Διόνυσο, αλλά και η Λιναριά (αρχ. «ληνός», το πατητήρι των σταφυλιών). Από αυτές ή άλλες ονομασίες στη Σκύρο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο θεός Διόνυσος λατρεύονταν, εκτός από το Κάστρο, και σε άλλες τοποθεσίες στη Σκύρο.

Στον Διόνυσο προσφέρονταν δημόσιες θυσίες και γίνονταν πομπή, στην οποία έπαιρνε μέρος μία «κανηφόρος»^[16], όπως προκύπτει από μια επιγραφή του 2^ου αιώνα π.Χ..

 

Παναγία Λυμπιανή:  Η Αγία Τράπεζα στηρίζεται σε μία  μονολιθική στήλη παλαιοχριστιανικών ή ρωμαϊκών χρόνων. Η μεγάλη κυκλική πλάκα της ίδιας  περιόδου έχει συμμετρικές τετράγωνες τρύπες. Για να μη πέφτουν τα εκκλησιαστικά σκεύη τοποθετήθηκε προστατευτικό τζάμι. Για το χτίσιμο του τέμπλου, χρησιμοποιήθηκαν πλάκες αρχαίου ή παλαιοχριστιανικού ναού.

Ο Κωνσταντίνος Φαλτάιτς^[17] πιθανολογεί ότι ο θεός Διόνυσος λατρεύτηκε στη Σκύρο με πολλές μορφές όπως: Θηβαίος Διόνυσος^[18], ανατραφείς από την Ινώ, Ληναίος, Σαβάζιος, Βάκχος, Κρήσιος, Δουσαρεύς, Ταυρόμορφος και Άπις. Σ’ αυτές τις ονομασίες πέραν του Κρησίου και Ληναίου (Κρήσιον και Ληνώ), που αναφέρεται παραπάνω, ταυτίζει τις τοποθεσίες του Αγίου Γεωργίου Διασουρίτη με τον Δουσαρεύς, τα Απιά με τον Άπις, το Χριστό τ’ Αμπάση με τον Σαβάζιο Διόνυσο.

 

(Από το βιβλίο του Γεωργίου Αχ. Κρίκα 

«Σκύρος: Η Ορθόδοξη Χριστιανική Παράδοση και Λατρεία»)

 

---

[1] Γνωστός βασιλιάς της Σκύρου. Ο Ενυεύς αναφέρεται στην Ιλιάδα του Ομήρου (ραψωδία Ι, στίχος 668). Την κόρη του Ιφις έδωσε ο Αχιλλέας στον Πάτροκλο ως δούλη, αφού κατέλαβε το νησί (Ιλιάδα. Ι 667).

[2] «Ναοί και λατρείαι του Διονύσου εν Σκύρω» Κ. Φαλτάϊτς 1939

[3] Ο Pietro Antonio Domenico Trapassi (1698 –1782), ήταν Ιταλός ποιητής. (Achille in Sciro 1736)

[4]«Η νήσος Σκύρος. Ιστορικόν Δοκίμιον από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς». Κωνσταντινίδης Μιχαήλ,  Τυπογραφείο Δ. Γ. Ευστρατίου,  Αθήνα 1901.

[5] προσωνυμία του θεού Διονύσου. Βάκχος πότης, ακόλαστος, άσωτος, περιπαιχτικός, μη εγκρατής. Ο θεός Διόνυσος ή Βάκχος είναι μυθική θεότητα της Αρχαίας Ελλάδας, γνωστός ως ο θεός του κρασιού.

[6] Παυσανίας, Αττικά 22.6 -  Μετάφραση: Ν. Παπαχατζή, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1954

[7] Ο Πολύγνωτος ήταν αρχαίος Έλληνας ζωγράφος που έζησε στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ...

[8] «Ελληνική Μυθολογία και Θρησκευτική Ιστορία»

[9] ο Διόνυσος είναι ο μοναδικός άνδρας θεός του Δωδεκάθεου ο οποίος έχει γυναίκες ακολούθους, τις λεγόμενες Μαινάδες. Οι υπόλοιποι θεοί είχαν κατά κύριο λόγο ακολούθους του ίδιου φύλου.

[10] πηγή: P. Grimal, Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας,, Θεσσαλονίκη 1991

[11] Προς τιμήν του Διονύσου τελούνταν, συνολικά, τα «Διονύσια εν άστει», τα «Εν Αγραις Μυστήρια», οι «Χύτροι» 3η ημέρα των Ανθεστηρίων, οι «Χόες» 2η ημέρα των Ανθεστηρίων, τα «Πιθοίγια» 1η ημέρα των Ανθεστηρίων και τα «Λήναια» μια από τις αρχαιότερες εορτές. Πηγή: Ελληνική Μυθολογία

[12] Ο σημερινός θεσμός της τράτας στο Σκυριανό Καρναβάλι.

[13] Φοίνιξ στην ελληνική μυθολογία ήταν σύμβουλος και παιδαγωγός του ήρωα Αχιλλέα. Ήταν γιος του Αμύντορα και έλαβε μέρος στον Τρωικό Πόλεμο..

[14] Ο «Γέρος» είναι η κυρίαρχη μορφή της Σκυριανής αποκριάς.  Το πρόσωπο το κρύβει με μάσκα (μ’τσούνα) από προβιά γιδιού με δύο τρύπες για τα μάτια. Στη μέση ζώνεται με τσοπάνικα κουδούνια («τροκάνια»), που στερεώνονται από τους ώμους και στο χέρι κρατάει το «στραβοράβδι»

[15] Απολλοδώρου του Αθηναίου Γραμματικού Βιβλιοθήκη – Βιβλίο Γ - 13,6,7,8

[16] ονομασία των παρθένων που κρατούσαν πάνω στο κεφάλι κάνιστρα με τα ιερά σκεύη κατά την τέλεση εορταστικών πομπών στις γιορτές προς τιμή της Δήμητρας, του Διονύσου και της Αθηνάς.

 [ΕΤΥΜΟΛ. κανηφόρος < κανε-η-φόρος<κάνεον «πανέρι»+-φόρος (<φέρω), πρβλ. αχθοφόρος,

[17] «Ναοί και λατρείαι του Διονύσου εν Σκύρω» Κ. Φαλτάϊτς, Αθήναι, 1939.

[18] Ως προς την Ησιόδεια είναι ο Διόνυσος Θηβαίος γιός του Διός και της θνητής Σεμέλης, κόρης του Κάδμου, βασιλιά των Θηβών. Ως προς την Ορφική είναι ο Διόνυσος Ζαγρεύς γιός του Διός και της Κερασφόρου Περσεφόνης, κόρης του Ολύμπου και της Ρέας.