Τα πανηγύρια της Σκύρου 2ον

Η οργάνωση θρησκευτικών πανηγυριών

 Η οργάνωση θρησκευτικών πανηγυριών είναι ένα έθιμο γνωστό και διαδεδομένο σε όλο το Αιγαίο. Μια θαυματουργή εικόνα, ένα εξωκλήσι ή μια φροντισμένη ολόλαμπρη εκκλησία, οι επίτροποι που οργανώνουν τη γιορτή, η λειτουργία και οι προσκυνητές με τα τάματα και τους άρτους και, τέλος, το γλέντι (φαγητό και ποτό για όλους τους παρευρισκόμενους) είναι τα στοιχεία των πανηγυριών, των οποίων διάφορες παραλλαγές συναντούμε σε όλα τα νησιά. Η ιδιαιτερότητα στη Σκύρο είναι ότι τα θρησκευτικά πανηγύρια οργανώνονται από τα «Αδελφάτα», μια ομάδα ανθρώπων που συμφωνούν να έχουν και να φροντίζουν μια εκκλησία. Το (εκκλησιαστικό) «αδελφάτο», ή «συντροφιλίκι», όπως αναφέρθηκε παραπάνω, είναι ένας θεσμός που ενώνει άτομα διαφορετικών τάξεων, που συμφωνούν να έχουν και να φροντίζουν μια εκκλησία.

 

Οι αρχές του αδελφάτου τοποθετούνται πριν από αρκετούς αιώνες στην ιστορία του νησιού. Η δημιουργία ενός «αδελφάτου» συμπίπτει με την ίδρυση μιας εκκλησίας.

Ως αντίβαρο στην αυστηρή κοινωνική διαστρωμάτωση, που χαρακτήριζε την κοινωνική οργάνωση της Σκύρου ως το τέλος του 19ο αιώνα, το «αδελφάτο» δεν απαιτεί άλλο κριτήριο, παρά την πίστη στον ίδιο το Θεό. Ο θεσμός δεν προβλέπει διακρίσεις μεταξύ των μελών της συντροφιάς, που θα δημιουργηθεί. Έτσι μπορούν να ονομαστούν «αδελφοί» οι μάστορες, που έχτισαν την εκκλησία, αυτός που χαρίζει τον τόπο, κάποιος που θα αφιερώσει πρόβατα ή κτήματα, άνθρωποι που δεν ανήκουν στην ίδια κοινωνική τάξη. Είναι όλοι «αδελφοί» ενώπιον θεού, χωρίς ιεραρχίες, με ισότιμη ψήφο στις αποφάσεις του αδελφάτου. 

Οι εκκλησίες που γιορτάζουν τους χειμερινούς μήνες διαθέτουν μεγάλους βοηθητικούς χώρους με πάγκους, χώρο μαγειρέματος, τζάκι για να πραγματοποιηθεί το γλέντι των πιστών που προσέρχονται.

Την ευθύνη του εορτασμού έχουν τα «Αδελφάτα», οι εκκλησιαστικές επιτροπές (επίτροποι), οι οποίοι με βάση το κληρονομικό δίκαιο συνεχίζουν την παράδοση. Ο επίτροπος είναι μια τιμητική ιδιότητα για τους Σκυριανούς. Αυτοί έχουν το καθήκον να διατηρούν σε καλή κατάσταση την εκκλησία και να τη λειτουργούν τουλάχιστον μια φορά το χρόνο, ανήμερα της γιορτής του αγίου και να οργανώνουν το πανηγύρι. 

 

Οι επίτροποι αναλαμβάνουν εκ περιτροπής κάθε δεύτερο χρόνο, αν οι επίτροποι είναι δύο (2), κάθε τρία χρόνια, αν οι επίτροποι είναι εξ (6) ή τρεις (3) επίτροποι, κάθε δέκα (10) χρόνια στα πολυπληθή αδελφάτα με τριάντα (30) επιτρόπους.

Για την προετοιμασία του ετήσιου εορτασμού της εκκλησίας, ο επίτροπος ή περισσότεροι αν είναι πολλοί είναι υπεύθυνοι για το τελετουργικό.  Θα φροντίσουν για το παπά και τον ψάλτη, για τα σφαχτά, τα κρασιά, τα καζάνια, τα ξύλα για τη φωτιά, τη γεννήτρια για το φως και τόσα άλλα.

 

Τα πανηγύρια γίνονται την παραμονή της εορτής του Αγίου και σε κάποιες περιπτώσεις συνεχίζονται, ανήμερα της εορτής. Μετά τον Εσπερινό προσφέρονται ψητά κρέατα από τη ντόπια παραγωγή, που προσφέρουν στον Άγιο πολλοί κτηνοτρόφοι. Παρά τις κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές, τις κοινωνικές και ταξικές αντιθέσεις, γίνεται προσπάθεια να διατηρηθούν ανόθευτα τα ήθη, έθιμα και οι παραδόσεις της. Προσφέρονται ψητά κρέατα από τη ντόπια παραγωγή, που προσφέρουν στον Άγιο πολλοί κτηνοτρόφοι. Το ψητό συνοδεύεται κύρια με πιλάφι και κρασί. Παλιοί Σκυριανοί διηγούνται για την ομορφιά του πανηγυριού της Παναγίας της Σπηλιώτισσας και τους πολλούς πιστούς που προσέρχονταν.

Πολλά πανηγύρια χάνουν την αίγλη τους στο πέρασμα των χρόνων και οδηγούνται σε αδράνεια. Φεύγουν οι παλιοί κτήτορες και οι νεότεροι κληρονόμοι, είτε από αντικειμενικές δυσκολίες, είτε ακόμα και κληρονομικές διαφορές εγκαταλείπουν την παράδοση. 

 

Το τελετουργικό και ο ιεραρχικός του χαρακτήρας σιγά-σιγά εκφυλίζονται, δίνοντας έδαφος στην αναψυχή, το γλέντι και προτεραιότητα στο φαγητό.

Ακόμα και τώρα, Σεπτέμβριο του 2022, που γράφονται οι τελευταίες γραμμές αυτού του βιβλίου, τα πανηγύρια της Παναγίας Λυμπιανής και του Αγίου Μάμα δεν είναι όπως τα προηγούμενα χρόνια.

Βέβαια, αυτό δεν αποτελεί μία ειδική περίπτωση αλλά γενικότερη κατάσταση. Η οικονομική κρίση, λένε, πως επηρεάζει τα πάντα.

Γιατί όμως; Τα παλαιότερα χρόνια οι άνθρωποι ευημερούσαν οικονομικά; Μήπως σήμερα πρέπει να αναζητήσουμε και αλλού τις αιτίες;

Η Νίκη Πέρδικα, Ελληνίδα και Σκυριανή στην καταγωγή λαογράφος, ποιήτρια και λογοτέχνης, πριν 83 χρόνια έγραψε:

«Πόσες και πόσες παραδόσεις και παράξενες περασμένες συνήθειες λείπουν σήμερα. Πόσες φεύγουν κάθε τόσο όταν φεύγουν οι γριούλες και οι γέροι, που ήταν προσηλωμένοι στους θρύλους και τις παραδόσεις; Θα ξεχαστούν μετά το θάνατό τους και θα σβήσουν ολοκληρωτικά περιφρονημένες από τους νεότερους, παραμερισμένες από την δήθεν πρόοδο και τον ψευτοπολιτισμό, που θα φέρει σε λίγα χρόνια τη λησμονιά στις συνήθειες και στις παραδόσεις, στις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες, μερικές από τις οποίες έχουν την αρχή τους σε παλαιότερα από τον Χριστιανισμό, ειδωλολατρικά έθιμα των αρχαίων Ελλήνων».

Τόσα χρόνια μετά όλα αυτά είναι ακόμα επίκαιρα. Ο χρόνος τελειώνει.

Σήμερα, εξαιτίας της αστικοποίησης και του σύγχρονου τρόπου ζωής,  επηρεάζεται το έθιμο. Σχετίζεται, μάλιστα, στενά με την οικονομική δραστηριότητα, μια και αφορά την καθημερινή ζωή του ανθρώπου και της οικογένειας. Η δύναμη της εξέλιξης έχει τις επιπτώσεις της και στην παράδοση. Έθιμα και παραδόσεις που γίνονταν μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, τώρα  παρακμάζουν και χάνονται. Θα ήταν χρήσιμο να γνωρίζουμε για να καταλάβουμε την καθημερινότητα της κοινωνίας της Σκύρου παλαιότερα. Να  θαυμάσουμε την δύναμη της ζωής και να αντιληφθούμε τα δώρα, αλλά και τις χαρές που μας στερεί η εξέλιξη. Είναι καθήκον όλων να διαφυλάξουμε τις παραδοσιακές αξίες. Είναι υποχρέωση, ιδιαίτερα των νέων του τόπου μας, να αναβιώσουν και να συνεχίσουν τα έθιμα των θρησκευτικών πανηγύρεων με τις σωστές προϋποθέσεις και με γνώμονα την αυθεντική έκφραση της παράδοσης με τις αρχέγονες καταβολές της.

 

Τα πανηγύρια που γίνονται καλοκαιρινούς μήνες, προσελκύουν το ενδιαφέρον πολλών επισκεπτών Ελλήνων και ξένων. Η συμμετοχή όμως των περισσοτέρων εξαντλείται στη διασκέδαση και στο φαγητό, αλλά όχι στο προσκύνημα. Σε παλαιότερους χρόνους, που δεν υπήρχαν αυτοκίνητα, οι προσκυνητές πήγαιναν με τα πόδια, στη γιορτή το απόγευμα της παραμονής και έφευγαν μετά τη θεία λειτουργία, ανήμερα της γιορτής.

Στα πανηγύρια γινόταν γλέντι, έπιναν, τραγουδούσαν και αργά το βράδυ κοιμούνταν έξω στον περίβολο της εκκλησίας, γιατί δεν υπήρχαν μεταφορικά μέσα, αλλά έπρεπε να μείνουν και στη Θεία Λειτουργία, την άλλη μέρα το πρωί. Στην πρωινή θεία λειτουργία, ανήμερα της εορτής, συμμετείχαν οι πιστοί, που διανυκτέρευαν εκεί με άλλους που θα ερχόταν το πρωί για το σκοπό αυτό. Μετά τη θεία λειτουργία προσφερόταν ξανά κάποιο φαγητό. Είναι λίγα τα εξωκλήσια, που έχουν πανηγύρι την παραμονή της εορτής του Αγίου, με τον εσπερινό, και συνεχίζουν την επόμενη μέρα, με τη Θεία Λειτουργία. Παλαιότερα στα πανηγύρια δινόταν η ευκαιρία της ελαχιστοποίησης των κοινωνικών στεγανών και της συναδέλφωσης, μιας και στον ιερό χώρο οι διακρίσεις αμβλύνονταν, καθώς και της διατήρησης των εθιμικών παραδόσεων. Στις μέρες μας, με την αλλοίωση του ήθους και της διαφορετικής ιεράρχησης των αξίων στη ζωή του ανθρώπου, ελλοχεύουν οι κίνδυνοι της εκτροπής και του εκφυλισμού σε κάθε τι παραδοσιακό. Η συμμετοχή στο «πανηγύρι» κινδυνεύει να χάσει τον θρησκευτικό της χαρακτήρα με την μετατροπή μιας κοινωνίας στηριγμένης σε μεγάλο βαθμό σε συγκεκριμένες θρησκευτικές αξίες και κανόνες σε μια κοινωνία κοσμική, άθρησκη, βασιζόμενη σε κοσμικές αξίες και θεσμούς.