ΝΗΣΟΣ ΣΚΥΡΟΣ: Η λατρεία των Νυμφών

Τοπωνύμια που μαρτυρούν την ύπαρξη της λατρείας των Νυμφών

 

Το άγαλμα «Η Θέτις βαπτίζει τον Αχιλλέα» βρίσκεται στα Φάρσαλα, την πατρίδα του μυθικού ήρωα Αχιλλέα. Απεικονίζει την Θέτιδα, τη Νηρηίδα, τη στιγμή που βυθίζει τον νεογέννητο Αχιλλέα στα νερά της Στύγας, για να τον κάνει άτρωτο. Ωστόσο, τον κρατά από τη φτέρνα, αφήνοντας αυτό το σημείο ευάλωτο—μια λεπτομέρεια που καθόρισε τη μοίρα του στον Τρωικό Πόλεμυ

 Πολλές τοποθεσίες και τοπωνύμια της Σκύρου μαρτυρούν την ύπαρξη της λατρείας των Νυμφών στο Νησί. Οι τοποθεσίες «Νύφι», «Νυφάκι», «Νυφίρι» και «Θάλεια» από τα ίδια τους τα ονόματα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι ήταν τόποι λατρείας Νυμφών[1]. Δεν ήταν απαραίτητο να υπήρχαν μεγάλοι Ναοί. Πιθανότατα να επρόκειτο για αρχαία Ιερά ή τόποι θυσιών (βωμοί). Ιερά των Νυμφών θα πρέπει να υπήρχαν στις περιοχές της Δχούνιας στις θέσεις «Αη-Μάμμας», «Σωτέρας» και «Πλατάνια».

Επίσης Ιερά πρέπει να υπήρχαν στη περιοχή του Καλικριού στις θέσεις «Φλέα» και «Λουτρό», όπου υπάρχουν οι ομώνυμες πηγές. Είναι γνωστό, πως οι Νύμφες λατρεύονταν ως στοιχεία των πηγών. Στους τόπους λατρείας, που βρίσκονται στις πηγές,  υπάρχουν κίονες και άλλα μαρμάρινα κομμάτια από αρχαίες θρησκευτικές  κατασκευές, που μαρτυρούν την ύπαρξη προχριστιανικών Ιερών.

Μετά την κατάργηση της λατρείας τους, οι Νύμφες διατηρήθηκαν στην φαντασία του λαού ως Νεράιδες. Στις τοποθεσίες «Αραπίνα», «Θεοτόκος», «Μανωλιά», «Ληνώ» και «Γυρίσματα» οι κάτοικοι πίστευαν ότι εκεί ζούσαν νεράιδες, που έβγαιναν τις νύχτες και τρομοκρατούσαν τους περαστικούς.

Με τα Σκυριανά γυναικεία ονόματα Καλή και Κανελιώ και το συνηθέστερο Αμέρισσα αποκαλούσε η λαϊκή παράδοση τις νεράιδες.

Ορισμένες τις ονόμαζε «Κανέλλα», «Κυρά Κάλω» («Καλή Κυρά»). Τα έδιναν για να εξευμενίσουν τις Νεράιδες και Νύμφες. Τις ονόμαζαν επίσης  «Αμαρυσία» ή «Αμαρσία»[2], (από τις Αμαρδυάδες Νύμφες[3] των δασών).

Η Σκύρος συνδέεται με τη λατρεία των Νυμφών  με το μύθο της Νύμφης Θέτιδας[4], η οποία έκρυψε το γιό της Αχιλλέα στη Σκύρο, «τόπο ασφαλή και οικείο». Η Μανωλιά θυμίζει τις Μαινάδες[5], οι οποίες ακολουθούσαν τον θεό Διόνυσο[6]. Όπως η Μανωλιά έτσι και η Ληνώ, όπου η ομώνυμη κοιλάδα ήταν γεμάτη με αμπελώνες. Πιθανό είναι, η Ληνώ να ταυτίζεται με τις νύμφες Λήναι[7].

Ο Αχιλλέας θνήσκων (Αχίλλιον Κέρκυρα)

 

---

[1] Οι Νύμφες κατά την Ελληνική Μυθολογία ήταν κατώτερες γυναικείες θεότητες, νεαρές στην ηλικία, που ζούσαν στην φύση. Ήταν κατ’ εξοχήν πνεύματα του γλυκού νερού και βρίσκονταν στα ποτάμια, στις πηγές και στα βουνά από τα οποία πήγαζαν ποτάμια. Σαν υπάρξεις τοποθετούνταν μεταξύ θεών και θνητών..

[2] Μάνος Φαλτάϊτς στο βιβλίο του «Σκύρος» σελ.27,28

[3] Οι Αμαρδυάδες Νύμφες ήταν θνητές και προστάτευαν τα ιερά δάση και συγκεκριμένα δέντρα.

[4] Η Θέτις ήταν μία από τις Νηρηίδες της ελληνικής μυθολογίας και μάλιστα η αρχηγός τους, κόρη του Νηρέα και της Ωκεανίδας Δωρίδος και απόγονος (εγγονή) του Τιτάνα Ωκεανού και της Τιτανίδας Τιθύoς. Ηταν η μητέρα του ηρωικού Αχιλλέα.

[5] Οι Μαινάδες ήταν νύμφες που παρουσιάζονται ως συντρόφισσες και συνοδοί του θεού Διονύσου.

[6] «Ναοί και Λατρείαι του Διονύσου εν Σκύρω» Κ. Φαλτάϊτς 1939

[7] «Διονύσου δε Σειληνοί τε και Σάτυροι και Τίτυροι και Βάκχοι, Ληναί τε και θυίαι και Μιμανόλες και Ναίδες και Νύμφαι προσαγορευόμεναι» Στράβωνας, Ι, 468

 

ΝΗΣΟΣ ΣΚΥΡΟΣ: Τοποθεσία και λατρεία θεότητας

 Το βόδι (κυρίως ο αρσενικός ταύρος) λατρεύτηκε από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού

Αρχαιοελληνική μαρμάρινη στήλη και κιονόκρανο

στο Ναό της Ζωοδόχου Πηγής στη Θεοτόκο

 

Στο βορειοδυτικό μέρος του Βουνού βρίσκεται η πεδιάδα «Βουκολίνας»[1]. Η φυσική κοιλότητα «Βουκολίνας» βρίσκεται περίπου 12 χιλιόμετρα νότια της Χώρας, κοντά στον οικισμό Νύφι, στη Σκύρο.

Ο Μάνος Φαλτάϊτς[2] συσχετίζει τη λογική σχέση, που υπάρχει ανάμεσα σε δύο καταστάσεις (τοποθεσία και λατρεία θεότητας) και καταλήγει στο συμπέρασμα, πως τους πανάρχαιους χρόνους στην πεδιάδα υπήρχε οικισμός ή τόπος λατρείας αφιερωμένος στην προϊστορική θεότητα του θεοποιηθέντος βοδιού. Στους αρχαίους χρόνους σε πολλές τοποθεσίες δίνονταν ονομασίες προς τιμή θεοτήτων, ηρώων κτλ.

Ο Βουκολίων[3] ήταν γιος του Πανός, που ανακάλυψε και δίδαξε στους ανθρώπους την τέχνη της βοσκής βοδιών.

Αφού λοιπόν ο «τραγοπόδαρος Θεός»  Πάνας, προστάτης των κτηνοτρόφων, των κυνηγών, των αλιέων και των ποιμένων, λατρευόταν στη Σκύρο, γιατί να μη λατρεύεται και ο γιός του Βουκολίνας;

Το βόδι[4] (κυρίως ο αρσενικός ταύρος) λατρεύτηκε από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού. Πολλές θεότητες εμφανίζονται με την μορφή ταύρου.

Στην αρχαία Ελλάδα ο ταύρος ήταν η ενσάρκωση, το σύμβολο ή το έμβλημα των θεών της δημιουργίας, οι οποίοι κατοικούσαν στον ουρανό ή σε ψηλές βουνοκορφές.

Σε όλους τους πολιτισμούς οι θεοί, οι πατέρες των θεών, δημιουργοί του κόσμου και του ουρανού, τα μάτια των οποίων ήταν ο ήλιος και η σελήνη, εμφανίζονταν με μορφή ταύρου.

Ίχνη από την λατρεία του ταύρου ανακαλύπτουμε και στην Παλαιά Διαθήκη, όπου υπάρχουν αναφορές στο άγαλμα του χρυσού βοδιού και στην καταστροφή του από τον Μωυσή στην έρημο του Σινά[5].    

Οι αρχαίοι μύθοι είναι πλούσιοι σε ταυρόμορφες αναφορές.

Ο Δίας κλέβει την Ευρώπη (εκδοχή της Μεγάλης Θεάς) και ζευγαρώνει μαζί της. Με τον ταύρο σχετίζεται ο Ποσειδώνας ήδη από την εποχή της ακμής του μινωικού πολιτισμού, όταν έστειλε ταύρο ως σημάδι δύναμης και εξουσίας του Μίνωα.

 

Αρχαιοελληνική μαρμάρινη στήλη και κιονόκρανο

στο Ναό της Ζωοδόχου Πηγής στη Θεοτόκο

  

Το βορειοανατολικό άκρο του λόφου Φούρκα[6] αποκαλείται «Βοϊδόμαντρα». Σε ανασκαφές το 1918 του Μιχαήλ Δέφνερ βρέθηκαν τεμάχια αρχαίων αγγείων.

Αφού λοιπόν στον τότε αρχαίο γνωστό κόσμο λατρεύτηκε το βόδι (ταύρος ή αγελάδα), γιατί να μη λατρεύτηκε και στη Σκύρο;

Αποτελούν οι τοποθεσίες «Βουκολίνας» ή «Βοϊδόμαντρα» τόποι λατρείας αυτών των τοτεμικών στοιχείων;

Η προέλευση της ονοματολογίας των τοποθεσιών «Βουκολίνας» και «Βοϊδόμαντρα» έχει την απλούστερη μορφή. «Βουκολίνας» είναι ο τόπος βοσκής των βοδιών, όπως και «Βοϊδόμαντρα» ο περιφραγμένος ανοιχτός χώρος (μάντρα) για σταβλισμό των βοδιών (βουκόλος: ο βοσκός βοδιών).

Την τοτεμική θρησκεία[7] αντικατέστησε η λατρεία του θεού Διονύσου, η οποία ήταν αρκετά διαδιδομένη στη Σκύρο.

---

[1] Πρόκειται για μικρό εποχιακή μικρή λίμνη γλυκού νερού με αργιλώδη πυθμένα.. Η τροφοδοσία της γίνεται από τη λεκάνη απορροής και χρησιμοποιείται για πότισμα οικόσιτων ζώων Η παρουσία επιφανειακού νερού είναι εποχική. Ο υγρότοπος είναι απομονωμένος από τις κύριες ανθρώπινες δραστηριότητες. Η μόνη έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα στον υγρότοπο είναι αυτή της βοσκής..

[2] «ΣΚΥΡΟΣ:  Προϊστορικοί  Οικισμοί  και Λατρείες», Μάνου Φαλτάϊτς,  Αθήναι 1971

[3] Με το όνομα Βουκολίων ήταν γνωστά τέσσερα μυθικά πρόσωπα.

1. Βουκολίων ο Ολάιου ,Από την Τεγέα, 15ος μυθικός βασιλιάς της Αρκαδίας. Γιος του Όλαϊς εγγονός του Κύψελου και πατέρας του Φιάλου.[1]

2. Αρκάδας , ένας από τους 50 γιους του Λυκάονα εγγονός του Πελασγού.[2]

3. Γιος του Λαομέδοντα και της Καλύβης, πατέρας του Αισήπου και του Πηδάσου.[3]

4. Γιος του Πανός ανακάλυψε και δίδαξε στους ανθρώπους την τέχνη της βοσκής βοδιών. [4]

Αναφορές

1. ↑ ...τοῦ δὲ ἦν Βουκολίων...Παυσανίας Αρκαδικά

2. ↑ ...ἀπὸ τοῦ Βουκολίωνος παιδὸς Φιάλου...Παυσανίας Αρκαδικά

3. ↑ ...Βουκολίων δ' ἦν υἱὸς ἀγαυοῦ Λαομέδοντος πρεσβύτατος γενεῇ, ...Ομήρου Ιλιάδα Ζ 21

4. ↑ Νέο λεξικό Ελληνικής μυθολογίας, Αθανάσιου Αγγελόπουλου, εκδόσεις Ελεύθερη σκέψις

[4] Με την ονομασία βόδι, στην ευρύτερη έννοια, υποδηλώνονται το αρσενικό (ταύρος), το θηλυκό (αγελάδα), το πολύ νεαρό (μοσχάρι) και το νεαρό ζώο (δαμάλι). το βόδι είχε εξημερωθεί κι είχε χρησιμοποιηθεί για γεωργικές εργασίες στην υπηρεσία του αγρότη από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού.

[5] Δευτερονόμιον 9,21 «καὶ τὴν ἁμαρτίαν ὑμῶν, ἣν ἐποιήσατε, τὸν μόσχον, ἔλαβον αὐτὸν καὶ κατέκαυσα αὐτὸν ἐν πυρὶ καὶ συνέκοψα αὐτὸν καταλέσας σφόδρα, ἕως οὗ ἐγένετο λεπτόν· καὶ ἐγένετο ὡσεὶ κονιορτός, καὶ ἔῤῥιψα τὸν κονιορτὸν εἰς τὸν χειμάῤῥουν τὸν καταβαίνοντα ἐκ τοῦ ὄρους».

Μετ. Δευτερονόμιον 9,21  «Αυτήν δε την μεγάλην αμαρτίαν που εκάματε, το είδωλον δηλαδή του χρυσού μόσχου που ανεκηρύξατε ως θεόν σας, εγώ το επήρα και τα μεν ξύλινα αυτού εξαρτήματα κατέκαυσα, το δε υπόλοιπον χρυσόν τμήμα το έκοψα εις μικρά κομμάτια, το άλεσα έως ότου έτινε λεπτότατη σκόνι, την οποίαν έρριψα στον χείμαρρον, που κατεβαίνει από το όρος Σινά».

[6] Λόφος νότια του Κάστρου. Στην κορυφή υπήρχε ο Ναός του Απόλλωνος και στην ανατολική κατωφέρεια προϊστορικό λατομείο.

[7] Η τοτεμική θρησκεία, βασιζόταν στα ζώα και στην μετατροπή από ζώο σε άνθρωπο και το αντίθετο! Τα στοιχεία της θρησκείας τους ήταν σχεδόν ίδια.

ΝΗΣΟΣ ΣΚΥΡΟΣ: Ο θεός Πάνας

 Η λατρεία του θεού Πάνα

Kομμάτια κιόνων, εντοιχισμένων, στο ξωκκλήσι του Αη-Μάμα.

Εδώ πιθανολογείται ότι βρίσκονταν ο Ναός  του αρχαίου θεού Πάνα

Είναι απολύτως λογική η λατρεία του θεού Πάνα[1a], του θεού των βοσκών  και προστάτη των κτηνοτρόφων και των γεωργών, σ’ ένα νησί που η κτηνοτροφία ήταν στην αρχαιότητα και παραμένει και σήμερα σοβαρή απασχόληση και σημαντικός τομέας της οικονομίας της Σκύρου.

Από τους αρχαίους χρόνους, οι Σκυριανοί υπερηφανεύονταν, ότι μετά τα μάρμαρα,  η κτηνοτροφία αιγών και προβάτων[1] ήταν το μόνο προϊόν του Νησιού.

Αρχαίοι παροιμιογράφοι φαίνεται να μιλάνε για την «αίγα» από τη Σκύρο (Αιξ Σκυρία)[2]. Υπήρχε αρχαιοελληνική παροιμία γι’ αυτούς που σου κάνουν μια χάρη και μετά στο τονίζουν ή το καταστρέφουν που έλεγε:

 «αι γαρ κατά Σκύρον αίγες πολύ γάλα αφιείσαι, είτα ανατρέπουσιν το αγγείον». 

«κατσίκα που αφήνει πολύ γάλα και μετά κλωτσάει την καρδάρα με το γάλα και τη χύνει». 

Δεν είναι τυχαίο που τον θεό Πάνα αντικατέστησε ο χριστιανός Άγιος Μάμας, προστάτης των κτηνοτρόφων. Ο ναός του Αγίου Μάμα λέγεται ότι έχει χτιστεί στα ερείπια Ναού του Πάνα, όπου βρέθηκαν Ιωνικό γείσο[3] με γεισίποδες[4]. Πάνω από το Ναό υπάρχουν ενδείξεις προϊστορικού οικισμού[5].

Το 1900 στις Τρείς Μπούκες, στα ερείπια του Ναού του Αγίου Φωκά, βρέθηκε μια μαρμάρινη επιτύμβια πλάκα με την επιγραφή[6]:

ΟΝΗCΙΜΟC ΨΥΧΕΙ ΧΡΗΤΗ ΧΕΡΕ

(Ονήσιμος ψυχ(ή) χρη(σ)τή χ(αί)ρε)

Το εύρημα μαρτυρά ότι στη θέση αυτή υπήρχε αρχαιοελληνικός Ναός ή Ιερό αγνώστου θεού, αλλά πολύ πιθανόν θεού της θάλασσας.

---

[1] Σύμφωνα με στοιχεία των Υπηρεσιών του Δήμου Σκύρου (2012) στη Σκύρο βόσκουν 36.248 αιγοπρόβατα, από τα οποία τα 17.370 είναι πρόβατα και τα 18.878 κατσίκια. Το 44%  αυτού  του  κεφαλαίου,  δηλ.  15.848  αιγοπρόβατα,  βόσκουν  στους  μοναστηριακούς  βοσκότοπους  στις περιοχές Κοπρισές (8.444) και Μεγάλες Μάντρες (7.404).

[2] Ο Πίνδαρος επαίνεσε την αφθονία του γάλακτος τους.

[3] Το μέρος της στέγης ενός ναού ή σπιτιού που προεξέχει από τους κάθετους τοίχους του, με σκοπό να τους προφυλάξει από τα νερά της βροχής που ρέουν από τη στέγη.

[4] τα δοκάρια που τοποθετούνταν για να υποστηριχθεί το γείσο

[5] Μιχαήλ Δέφνερ: «Τοπωνυμία της Νήσου Σκύρου»

[6] «Histoire de l' ile de Skyros jusqu'en 1538», (Ιστορία της νήσου Σκύρου μέχρι το 1538) Paul Graindor, Paris 1906.

---

[1a] Θεότητα της άγριας φύσης, των βουνών, δασών και της γονιμότητας.  Προστάτης των κτηνοτρόφων και των γεωργών. Έγινε ακόλουθος του Διονύσου. και η λατρεία του επεκτάθηκε σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Έχει τη μορφή ανθρώπου με κέρατα κατσικιού,