ΝΗΣΟΣ ΣΚΥΡΟΣ: Οι Εκκλησίες και η Χρονολόγησή τους

 

Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν με ιστορική ακρίβεια τη χρονολογία και όχι με χρονική πιθανότητα της ιδρύσεως των εκκλησιών. Η ανεύρεση τέτοιων στοιχείων είναι σχεδόν αδύνατη. Τα λιγοστά ιστορικά στοιχεία, που έχουμε, προέρχονται από υπέρθυρες πλάκες, συμβόλαια δωρεών παραχώρησης εκτάσεων γής ή τους Κώδικες (Θέσεις) των εκκλησιών.

Τα προβλήματα, που προκύπτουν κατά τη μελέτη των εκκλησιών της Σκύρου, σχετίζονται κυρίως με τη χρονολόγηση. Είναι ένα συνηθισμένο μεγάλο πρόβλημα σε πολλές περιοχές. Πολλές από τις εκκλησίες ιδιαίτερα στη Χώρα όσο και στην ύπαιθρο, θεωρούνται θεμελιωμένες στους Οθωμανικούς χρόνους. Υπάρχουν ελάχιστες,  που η ύπαρξή τους εντοπίζεται στους μεσαιωνικούς[1] χρόνους, όπως ήταν τότε ή μετά από  ανακατασκευή και ανακαίνιση.

Αυτή την εικόνα συμπληρώνει η σχεδόν παντελής απουσία σχετικών γραπτών αναφορών που δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο προσπάθειες ακριβούς χρονολογικής οριοθέτησης τόσο της εγκατάλειψης του αρχαίου ναού όσο και της εγκατάστασης της χριστιανικής λατρείας σε αυτόν.

Σε αρκετές περιπτώσεις έχουμε αρκετά επισφαλείς και ανακριβείς χρονολογήσεις με σχετικότητα τουλάχιστον ενός ή δύο αιώνων. Σε κάθε περίπτωση οι ανακατατάξεις συντελέστηκαν από τον 2^ο μέχρι τον 5^ο αι. μ.Χ.

Σε πολλές η  ακριβής χρονολογία είναι αδύνατο να καθοριστεί με ακρίβεια. Χωρίς τη συμβολή ιστορικής πηγής είναι αδύνατος ο εντοπισμός της χρονολογίας.

Οι κώδικες των εκκλησιών, δηλαδή τα ιδρυτικά τους βιβλία, είναι μια πηγή που βοηθάει. Όμως ελάχιστοι κώδικες υπάρχουν. Κάποιοι έχουν καταστραφεί, για την εξάλειψη κάθε στοιχείου που αφορούσε κύρια την περιουσιακή κατάσταση της εκκλησίας ή του μοναστηριού. Είναι πιθανόν να βρίσκονται και σε ιδιωτικές συλλογές. Τα Αρχεία Εγγράφων Σκύρου (Α.Ε.Σ.) αποτελούν επίσης μία σοβαρή ιστορική πηγή.

Με την εγγραφή στο Α.Ε.Σ., περιπτώσεων αγοραπωλησιών κτημάτων, για τις περισσότερες εκκλησίες εντοπίζεται ο χρόνος ύπαρξής τους.

Στην περίπτωση αυτή μπορεί να αναφέρεται η ύπαρξη μιας εκκλησίας (έτος πρώτης αναφοράς), χωρίς να σημαίνει ότι είναι το έτος ανέγερσης.

Δεν είναι πολλές οι περιπτώσεις Ναών, για τους οποίους υπάρχουν συγκεκριμένα ιστορικά στοιχεία, που να αναφέρονται στο χρόνο οικοδόμησής ενός ναού. Σε πολλές περιπτώσεις αναφέρεται το «έτος πρώτης αναφοράς» στα Α.Ε.Σ. (Αρχεία Εγγράφων Σκύρου), που σημαίνει ότι το έτος  οικοδόμησης του Ναού είναι πριν, λίγο ή αρκετά, το χρόνο αυτό.

1.                   Επισκοπικός Ναός προς τιμή της Κοίμησης της Παναγίας Θεοτόκου Κάστρο, 895: Σύμφωνα με επιγραφή, η οποία ήταν πιθανά εντειχισμένη στο υπέρθυρο του Νάρθηκα, ο Ναός της επισκοπής οικοδομήθηκε το έτος 6403 από κτίσεως κόσμου[2], δηλ. το 895.

2.                   Γέννηση του Χριστού (Μονή Μαβρουνά): Η ύπαρξη του Ναού αναφέρεται  την περίοδο 979-991, όταν η μοναχή Γλυκερία συντάσσει υπέρ του μοναχού Ευστράτιου το πρώτο δωρητήριο ακινήτων και τη μεγάλη χορτονομή του Βουνού της Σκύρου.

Επομένως, προϋπήρχε πριν της περιόδου 979-991. Ξαναχτίστηκε άλλες δύο φορές περί τα τέλη του 15^ου αιώνα και επισκευάστηκε από τα θεμέλια το 1546.                                                                                                      

3.                   Η Ιερά Μονή Αγίας Παρασκευής, Μαυρουνάς: Λειτουργούσε τη χρονική περίοδο λειτουργίας της Μονής Μαυρουνά ( 979-991). Είναι άγνωστο αν η σημερινή εκκλησία είναι η ίδια ή ανοικοδομήθηκε αργότερα σε άγνωστη ημερομηνία.

4.                   Αγίων Δώδεκα Αποστόλων, Μαυρουνάς:  Λειτουργούσε τη χρονική περίοδο λειτουργίας της Μονής Μαυρουνά (979-991) . Είναι άγνωστο πότε και πώς γκρεμίστηκε. Στα θεμέλιά του χτίστηκε η σημερινή εκκλησία το 1952.

5.                   Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου από 1016 έως 1447, πιθανά στα μέσα του 13^ο αι..

6.                   Άγιος Γεώργιος, Μετόχι (Μοναστηριακός Ναός): 15^ος αι.

7.                   Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, Κοχύλια:  χτίστηκε κατ’ εκτίμηση λίγο αργότερα από το 1454.

8.                   Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Αλεξάνδρα, σύμφωνα με την τεχνοτροπία δόμησης,  την παράδοση και προφορικές πηγές των κτητόρων οικοδομήθηκε τον 15^ο ή τον 16^ο αιώνα.

9.                   Άγιοι Ανάργυροι Κύρος και Ιωάννης  ο Ιαματικός, Φερεκάμπος: κατ’ εκτίμηση τέλος του 15ου αρχές του 16ου αι.

10.               Εισόδια της Θεοτόκου ή Παναγία Κ’τσού ή Παναγιά του Θοδωρή, Πλατεία Σαρούς: 1560 σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή. «ο θείος οὖτος κ (αὶ) πάνσεπτος ναὸς τῆς Θ (εοτό) κου τῶν Εἰσοδίων ἀνοικοδομήθη ἐκ βάθρων    δι’ ἐξόδου κ (αὶ) συνδρομῆς τοῦ εὐλαβεστάτου ἄρχοντος κυρίου Θεοδωρῆ Μποζίκη ἐν ἔτει ζξη (7068=1560) Μαΐω ιε΄(15)».

11.               Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, Πλατεία Αιώνιας Ποιήσεως (Μπρούκ): πριν το 1581. (έτος πρώτης αναφοράς 1581. Ο ναός αναφέρεται σε προικοσύμφωνο του 1581 (Αντωνιάδης 1990, έγγρ. 10/1581).

12.               Άγιος Γεώργιος, Θέμη: έτος πρώτης αναφοράς 1581 σε προικοσύμφωνο της εποχής (Αντωνιάδης 1990, έγγρ. 10/1581).

13.               Αποτομή Κεφαλής Ιωάννου του Προδρόμου ο Δρομάνιας, Δρομάνια Χωριό: 1574. (έτος πρώτης αναφοράς σε προικοσύμφωνο του έτους 1592 αναφέρεται «ο Γιώργης ο Δρομάνιας» και στο Α.Ε.Σ. 157/1740 «στα Δρομάνια»).

14.               Άγιος Μηνάς, Αγορά Χωριό: ο Ναός υπήρχε πριν «την εύρεση της εικόνας της Παναγίας Ελεημονήτριας», όπως περιγράφεται στον Κώδικά της. Υποθετικά δηλ.  πολύ πριν το 1620, ίσως και τον 15^ο αι. Έτος πρώτης αναφοράς σε έγγραφο του 1773 σε συμβόλαιο «πώλησης επισκοπικού τόπου» (Α.Ε.Σ. Ξενοφών Αντωνιάδης 1990, έγγρ. 104/1773).

15.               Άγιος Παντελεήμονας, Ατσίπολη Χωριό: σύμφωνα με την παράδοση περίπου το 1600.

16.               Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης ή Λαυριώτης, Παγιά στο Κάστρο: σύμφωνα με κτητορική επιγραφή του 1602.

(«θείος ναὸς οὗτος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἀθανασίου εἰς τὸ σπήλαιον (ὑ) πά (ρ) χ (ε) ι τοῦτο. Μετετέθη πρὸς τὁ βόρ (ε) ιον ἐκ λα (υριω) τῶν (ἀ) δε (λφῶν) μερί (μνῃ) δι ’ὀβολοῦ καὶ κόπου τοῦ ὁσιωτάτου ἐν μοναχοῖς κυροῦ Ἀθανασίου ἐπι ἔτους 1602»).

17.               Άγιος Αθανάσιος ο Αλεξανδρινός: πριν το 1616 (έτος πρώτης αναφοράς σε προικοσύμφωνο του έτους 1616), «και μαγαζότοπο εις τον Άγιο Θανάσην…»

18.               Εισόδια της Θεοτόκου, Τρεκκλήσια, Αλώνια: πολύ πριν το 1626. (έτος πρώτης αναφοράς Α.Ε.Σ 1626).

19.               Αγία Τριάδα, Μπόριο Χωριό: 17^ος αι. ( 16..). (κοντά στο τέμπλο υπάρχει μια επιγραφή αφιέρωσης «....εν έτη ̗αχ […] (= 16…) μηνὶ Σεπτεμβρίου κε΄»).

20.               Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και Βαπτιστής, Τρεκκλήσια, Αλώνια: πριν το 1626. (έτος πρώτης αναφοράς Α.Ε.Σ 1626).

21.               Γέννηση του Χριστού, Τρεκκλήσια, Αλώνια: πριν το 1626. (έτος πρώτης αναφοράς Α.Ε.Σ 1626).

22.               Ζωοδόχος Πηγή ή Παναγία Ελεημονήτρια: 1682 (ΑΧΠΒ΄) 

Στο χαμηλότερο τμήμα της πλάκας αναγράφεται «[ΥΟΑΝΙ] ΑΧΠΒ΄  ΔΙΚ (Ε) Β (Ρ) ΗΟΥ 106». Σύμφωνα με  κατά προσέγγιση (αόριστη διήγηση στον Κώδικα εύρεσης της εικόνας της Παναγίας 200 χρόνια πριν το 1818 δηλ. δεκαετία 1610-1620.

23.               Γενέσιον της Θεοτόκου, Αρχοντοπαναγιά, Πλατεία Σαρούς: 17ος αιώνας. Σύμφωνα με πινακίδα στο εξωτερικό του Ναού.  

24.               Προφήτης Ηλίας, (Ψ’λές) Αχίλλι, 17^ος αι. σύμφωνα με την παράδοση των κτητόρων (περίπου 100 χρόνια πριν από την υπάρχουσα εικόνα του ξωκκλησιού του έτους 1730).

25.               Γέννηση του Χριστού, ή Χριστός του Μίγα, Αγορά – Χωριό: πριν το έτος πρώτης αναφοράς 1638.

(Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δανιήλ (1636-1655) επιβεβαιώνει τα δικαιώματα του μοναχού Γαβριήλ (Μίγκα), όπως αναφέρονται στη σχετική απόφαση, η οποία ήταν γραμμένη στον Κώδικα το 1638).

26.               Ιερά Μονή Αγίου Δημητρίου:  λίγο πριν το 1659, (πατριαρχική και συνοδική επιστολή του 1659).

27.               Άγιος Νικόλαος, Μπόριο Χωριό: πριν το 1661. (έτος πρώτης αναφοράς[3] σε έγγραφο πώλησης του 1661. 

«επούλησα τὸ σπίτι μου εἰς τὸν Ἀγ. Νικόλαο εἰς τὸν Μπόριο»).

28.               Αγία Βαρβάρα, Μισόχωρα-Κουρβλιά: πριν το 1669. (έτος πρώτης αναφοράς σε συμφωνητικό του έτους 1669), «χωράφιον μου στην Αγία Βαρβάρα πλησίον Μανώλη Αγή…».

Άλλη χρονολογία (έτος αναφοράς  σε προικοσύμφωνο του έτους 1720 «έτερο εις τον αυτόν τόπο ( Μισόχωρα) πλησίον της Αγίας Βαρβάρας …».

29.               Γενέσιον της Θεοτόκου, Φορτούνια Τραχύ, χτίστηκε πριν το 1682 (έτος πρώτης αναφοράς Α.Ε.Σ. 85/1682).

30.               Προφήτης Ηλίας, Πλατεία Σαρούς, κατ’ εκτίμηση 17^ος αι.

31.               Αγία Θεοφανώ η Βασίλισσα,  Μεγάλη Στράτα – Χωριό: κατά τον 17ο -18ο αι. (σύμφωνα με τις τοιχογραφίες).

32.               Άγιος Νικόλαος, Αγαλήνι: πριν το 1704  (έτος πρώτης αναφοράς σε συμβόλαιο (10 Ιουλίου 1704) πώλησης κληρονομικής περιουσίας, «χωράφιον εις τ’ Αγαλίνι εις τον Άγιον Νικόλα…».

33.               Γενέσιον της Θεοτόκου, Παναγία η Δχούνια Πλατάνια Καλαμίτσα, έτος πρώτης αναφοράς 1706 (Κώδικας Αγ. Γεωργίου).

34.               Άγιοι Πέντε Μάρτυρες, Μεγάλη Στράτα: 17ος-18ος αιώνας, (σύμφωνα με την εικονογράφηση).

35.               Γενέσιον της Θεοτόκου ή Παναγιά η Σπηλιώτισσα, Αχίλλι. έτος πρώτης αναφοράς 1706 (Κώδικας Αγ. Γεωργίου). 

36.               Αγίων Δώδεκα Αποστόλων, Κρόκος Χωριό: πριν το 1706. (έτος πρώτης αναφοράς σε απόφαση «ιεροδικείου» του 1706  «τό σπίτι εις τό Κρόκο εις τοὺς Αγίους Αποστόλους».

37.               Αγία Άννα, Κάμπος: πριν το 1706. (έτος πρώτης αναφοράς σε απόφαση «ιεροδικείου[4]» του 1706[5], «…και εις Αγία Άννα εις το Κάμπο χωράφιο πλησίο Στάθη Χατζήνας…».

38.                Άγιος Αντώνιος: πριν το έτος πρώτης αναφοράς σε απόφαση «ιεροδικείου» του έτους 1707[6]. «…και του εδώσαμε το Άγιον Αντώνιον με την περιοχή του και στο σπίτι που έχτισε…».

39.               Παναγία, Αγιά: (Έτος αναφοράς σε πληρεξούσιο πώλησης κτημάτων το έτος 1713 «χωράφι εις την Αγιά πλησίον εκκλησίας»).

40.               Ταξιαρχών Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ, Πλατεία Σαρούς: πριν το έτος πρώτης αναφοράς 1714. (Ο Κώδικας της εκκλησίας βεβαιώνει ότι το 1714 η εκκλησία υπήρχε).

41.               Αγία  Άννα, Μεγάλη Στράτα: πριν το 1744. ( Σύμφωνα με την εικόνα του Χριστού φέρει μια επιγραφή «Ἐπὶ Ἔτι 1744».

42.               Γέννηση του Χριστού, ή Χριστός του Λίπαρη, Πλατεία Σαρούς, Χωριό: πριν από το 1767 ή 18^ο αι..

(έτος αναφοράς Α.Ε.Σ.: 138/1767). Πιθανά και το 1667 ή 17^ο αι.( έτος πρώτης αναφοράς Α.Ε.Σ.: 41/1667).

43.               Ιερά Μονή Απόδοσης Κοίμησης της Θεοτόκου, Πατριαρχική Σταυροπηγιακή Μονή, Σκυροπούλα: Μάϊος 1767. (Κώδικα Μονής).

44.               Άγιος Παντελεήμων, Τραχύ: πριν το 1794. (έτος πρώτης αναφοράς σε προικοσύμφωνο του έτους 1794), «χωράφιον εις Άγιον Παντελεήμονα με το στρέμμα πλησίον γέρου Κομνηνού και Μαστρογιάννη Καλλούδας και Μανώλη Μαρουδιού…».

45.               Προφήτης Ηλίας Τραχύ: πριν το 1794. (έτος πρώτης αναφοράς σε προικοσύμφωνο του έτους 1794), «Εις του Τραχιού το μέρος εις τον Άγιον Ηλία χωράφια και μασίδες δύο…».

46.               Γενέσιον της Θεοτόκου, Παναγιά η Λυμπιανή, Βουνό Όλυμπος: 1798 (σύμφωνα με μαρτυρίες).

47.               Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός στο Κάστρο, κατ’ εκτίμηση περίπου το 1800.                                                                                     

48.               Αγία Κυριακή: πριν το 1802. (έτος πρώτης αναφοράς σε προικοσύμφωνο του έτους 1802), «χωράφι στην Αγία Κυριακή πλησίον της Μαρίας Ζαχαριά και Γιώργη…»                                             

49.               Άγιος Νικόλαος, Πουριά: πριν το 1806. Έτος πρώτης αναφοράς 1806 ( Μαρτυρία του περιηγητή William Martin Leeke, όταν επισκέφθηκε τη Σκύρο το 1806, για την ύπαρξη του Ναού.

50.               Γέννηση του Χριστού, Χριστός τ’ Αμπάση, Μανωλιά, πριν το 1800, (έτος πρώτης αναφοράς Α.Ε.Σ. 100/1800).                                   

51.               Άγιος Νικόλαος, Ενετικός Πύργος, πριν το 1833 (έτος αναφοράς)

52.               Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος – Ψαρμός: 19^ος αι. (1830-1870 σύμφωνα με προφορικές πηγές των κτητόρων).

53.               Μεταμόρφωση του Σωτήρος, Νεκροταφείο: 1866. (επιγραφή εισόδου «Ανηγέρθη εκ θεμελίων ο ναὸς ούτος και εκοσμήθη δαπάνι του ευσεβούς χριστιανού Ιωάννου Ι. Σκορδανά 1866»).

54.               Προφήτης Ηλίας στις Μπάρες, έτος 1897, σύμφωνα με μαρτυρίες  και με μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα, που βρίσκεται σε κόγχη πάνω από την πόρτα εισόδου..

55.               Ασωμάτων, Κεντρική Πλατεία: αρχές του 20ου αι.

56.               Ζωοδόχος Πηγή ή Χρυσοπηγή ή Ζωπ'γή, Μελαχτά: πριν το 1914 (σύμφωνα με  χαραγμένη ημερομηνία στην ξύλινη πόρτα).

57.               Κοίμηση της Θεοτόκου ή  Παναγιά Μέγκλου, Μεγκλιώτισσα, Αχερούνες: 1842 (σύμφωνα με την πλάκα στον μπροστά τοίχο).

58.               Κοίμηση της Θεοτόκου, Παναγιά του Τσ’λούρη, Πλαγιά- Ατσίπολη. (έτος πρώτης αναφοράς Α.Ε.Σ. 128/1826).

59.               Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού, Μανωλιά: 1950. Το 2006 έγινε ανακαίνηση σύμφωνα με μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα.

60.               Αγίων Αποστόλων, Μαυρουνάς, 1952

61.               Άγιος Μύρων, Αχλαδώνας: 1955, εντοιχισμένη πλάκα.

62.               Αγία Παρασκευή: Μαγαζιά, περίπου το 1960

63.               Κοίμηση της Θεοτόκου ή Τεροτράπεζα, Ψαχρά: 1980 σύμφωνα με μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα.

64.               Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης ή Λαυριώτης, Βουνό. Το 1989 σύμφωνα με μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα.

65.               Μεταμόρφωση του Σωτήρος, Ραντάρ: 1989 σύμφωνα με εντοιχισμένη πλάκα.

66.               Άγιος Μόδεστος,  Μεγάλες Μάντρες, Βουνό: 1992 σύμφωνα με μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα.

67.               Άγιος Μελέτιος, Ατσίτσα: 1992, εντοιχισμένη πλάκα.

68.               Άγιος Αντώνιος, Μπάρες: 1992 σύμφωνα με μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα.

69.               Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, Μαυρουνάς: 1995 σύμφωνα με μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα.

70.               Γέννηση του Χριστού, ή Χριστός τ' Αρκούδη (στο δρόμο): 1997 σύμφωνα με μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα.                                 

71.               Άγιος Αντώνιος, Αντωνιού, ανακαινίστηκε 2003 σύμφωνα με μαρμάρινη εντοιχισμένη πλάκα.                                              

72.               Αγία Αναστασία, Βούβα Τραχύ, Ανακαίνηση Ναού και ανέγερση βοηθητικού χώρου το 2008 σύμφωνα με εντοιχισμένη πλάκα.

73.               Άγιος Δημήτριος , Πεύκος: κατ’ εκτίμηση λίγο πριν το 2019.

74.               Αγία Καλλιόπη, Άγιος Πέτρος: 2015 εντοιχισμένη πλάκα. .

75.               Αγία Τριάδα, Γυρίσματα-Απιά, το 2015.

76.               Παναγία η Υπάρχουσα, Μεσόχωρα:  2019

77.               Άγιος Στυλιανός, Αβδέλλες: 2020.

Κάποιες από τις εκκλησίες που αναφέρονται παραπάνω με έτος κτήσης στην περίοδο του νέου Ελληνικού Κράτους είναι ανεγερμένοι πάνω στα θεμέλια παλαιότερων Ναών (Άγιος Μύρων Αχλαδώνας, Αγία Παρασκευή Μαγαζιά, Άγιος Αντώνιος Μπάρες,  Κοίμηση της Θεοτόκου ή Τεροτράπεζα Ψαχρά, Αγίων Αποστόλων Μαυρουνάς). Αρκετά παρεκκλήσια και εξωκλήσια είναι ανεγερμένα στους Οθωμανικούς χρόνους.

Ο χρόνος δε μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Σε κάποιες περιπτώσεις εντοπίζεται η περίοδος ανέγερσης από την τεχνοτροπία της κατασκευής ή εικονογράφησής τους.

Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού Κράτους διάφορες αιτίες, που εντοπίζονται κύρια στις εμπόλεμες περιόδους μέχρι Μικρασιατική Εκστρατεία, γνωστή διεθνώς ως Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1919–1922, οδήγησαν στην εγκατάλειψη πολλών εξωκλησιών, πολλά εκ των οποίων αργότερα ανεγέρθηκαν ξανά.

Στους οθωμανικούς χρόνους μπορούμε με σχετική βεβαιότητα να χρονολογήσουμε περίπου 30 εκκλησίες 

[7] .

Σε αρκετούς παλιούς Ναούς ο χρόνος ύπαρξης καθορίζεται ως «έτος πρώτης αναφοράς» από την αναφορά τους στα Αρχεία Εγγράφων Σκύρου, σε προικοσύμφωνα ή έγγραφα μιας εποχής, στην αναγραφή χρονολογίας σε επιγραφές αφιέρωσης, σε εικόνες, στην κατασκευή τέμπλου, σε κτητορικές επιγραφές και την τεχνοτροπία των αγιογραφιών. Στους περισσότερους σύγχρονους ναούς δεν υπάρχει κάποια ένδειξη του χρόνου ανέγερσής τους, εκτός από προσωπικές μαρτυρίες, οι οποίες, σε πολλές περιπτώσεις, δεν είναι συγκεκριμένες. Από τις αρχές του 20^ου αιώνα μέχρι σήμερα αναφέρονται ημερομηνίες οικοδόμησης ορισμένων ναών. Μέχρι στις μέρες μας χτίζονται εκκλησίες, όπως ο Άγιος Δημήτριος στον Πεύκο (2018), η Παναγία η Ιεροσολυμίτισσα στα Μεσόχωρα (2019), ο Άγιος Στυλιανός στις Αβδέλλες (2021). Σε άλλη περίπτωση μπορεί να μη χτίζονται εκκλησίες αλλά να αυξάνονται οι Άγιοι, που λατρεύονται σ’ αυτές, όπως στο Σωτήρα στη Διασφαή στο Καλικρί, όπου προστέθηκαν και ο Άγιος Φανούριος και οι Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ και ο Ναός μετατράπηκε σε τρισυπόστατο (με τρία Ιερά).

---

[1]  Μεσαίωνας (476 - 1492 μ.Χ.) ονομάζεται η χρονική περίοδος της Ευρωπαϊκής ιστορίας, από τον 5ο μέχρι το 15ο αιώνα μ.Χ.. Ξεκίνησε με την κατάλυση του Δυτικού Ρωμαϊκού Κράτους (476 μ.Χ.) ή κατ' άλλους με το θάνατο του Ιουστινιανού Α΄ (565 μ.Χ.), του αυτοκράτορα υπό τον οποίο αναβίωσε η παλαιά ισχύς και έκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και τελείωσε συμβατικά το 1492 μ.Χ., με την ανακάλυψη της Αμερικής..

[2] Ο προσδιορισμός του χρόνου κτίσεως του κόσμου με βάση την κατά γράμμα ερμηνεία των γενεαλογιών της Γενέσεως τοποθετήθηκε στο 5.508 π.Χ. Το τρέχον έτος 2022 μ.Χ. είναι το έτος 7530..

[3] Όπου αναφέρεται «έτος πρώτης αναφοράς» σημαίνει ότι ο Ναός αναγέρθηκε πολύ πριν από αυτό το έτος.

[4] ο εκκλησιαστικός κλήρος της Σκύρου είχε και δικαστικές αρμοδιότητες

[5]«Αρχείο Εγγράφων Σκύρου» Ξενοφών Αντωνιάδης, Αθήνα 1990

[6] «Αρχείο Εγγράφων Σκύρου» Ξενοφών Αντωνιάδης, Αθήνα 1990

[7] Αγία Τριάδα (Μπρούκ), Ευαγγελίστρια Κρόκος-Παγιά, Άγιος Βασίλειος Κάστρο, Άγιος Γεώργιος  Διασουρίτης Συρίβολι, Άγιος Γεώργιος Κρόκος, Άγιος Γρηγόριος Κάστρο, Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος Μεγάλη Στράτα, Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος Κάστρο, Αποτομή Κεφαλής Ιωάννη του Προδρόμου Σήκανο Τραχύ, Άγιος Ιωάννης ο Φράγκος Πέργος, Άγιος Ιωάννης ο Σπασοκαρούτες, Άγιος Νικόλαος Αχλαδώνας, Άγιος Νικόλαος, (τ’ Αντρειώτη), Ταξιαρχών Κρόκος, Γέννησης Χριστού Μελαγκόνι, Γέννησης Χριστού Μεγάλη Στράτα, Παναγιά Καταπολιανή Μεγάλη Στράτα, Παναγιά τσερά Ψωμού Πέργος, Παναγιά Μελικαρού Αγορά, Κοίμηση της Θεοτόκου Απατσίνι, Παναγιά ή Κατρατσίλα, Σλήνας, Αγία Αικατερίνη Μαγαζιά.